Νερό και Γεωργία - Άρθρο Του Φάνη Γέμτου* με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Νερού 2021

Όπως κάθε χρόνο στις 22 Μαρτίου με απόφαση του ΟΗΕ γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα του Νερού. 

Για φέτος αποφασίστηκε να υιοθετηθεί το σύνθημα :  Τι σημαίνει το νερό για μένα ;

Στην εικόνα βλέπετε την αφίσα που δείχνει όλες τις συνδέσεις του νερού με τη ζωή μας :

Μας εξασφαλίζει τις άμεσες ανάγκες μας (πόσιμο νερό, καθαριότητα),  μας δίνει ενέργεια, βοηθά στις μεταφορές μας, μέσω της γεωργίας μας εξασφαλίζει τη τροφή και τις  πρώτες ύλες  που χρειαζόμαστε και συντηρεί το περιβάλλον στο οποίο ζούμε να απολαμβάνουμε.

Όλα αυτά με τις αλληλεπιδράσεις τους φαίνονται στο παρακάτω διάγραμμα :

Η  παραγωγή των φυτών είναι άμεσα  συνδεδεμένη με την υγρασία του εδάφους. Χάρη στην υγρασία αυτή μπορούν να απορροφούν  θρεπτικά στοιχεία από το έδαφος ενώ διατηρούν τη σπαργή των κυττάρων και ψύχουν το υπέργειο τμήμα τους. 

Κατ’ επέκταση στηρίζουν και τη κτηνοτροφία με παροχή νερού στα ζώα και με τη παραγωγή ζωοτροφών.

Βόρειες χώρες με υψηλή βροχόπτωση και κατανομή της σε όλο το χρόνο μπορούν να συντηρούν τη γεωργική παραγωγή με ελάχιστο ή χωρίς πρόσθετο νερό. Αντίθετα Νότιες χώρες με μικρές βροχοπτώσεις και κυρίως άνιση κατανομή τους στο χρόνο χρειάζονται προσθήκη νερού μέσω των αρδεύσεων για να εξασφαλίσουν τη παραγωγή. Ακόμα και σε Βόρειες χώρες πολλές καλλιέργειες ωφελούνται από την άρδευση και μελέτες έδειξαν την οικονομική ωφέλεια.

Η χώρα μας και ιδιαίτερα η Θεσσαλία είναι μια περιοχή με γενικά χαμηλές βροχοπτώσεις (ετήσιο ύψος από 500 χιλιοστά στην Ανατολική έως 700 χιλιοστά στη Δυτική) συγκεντρωμένες στους χειμερινούς μήνες του έτους όταν οι καλλιέργειες αναπτύσσονται  αργά λόγω χαμηλών θερμοκρασιών.  

Η εξασφάλιση υψηλών αποδόσεων και ιδιαίτερα των εαρινών καλλιεργειών απαιτεί πρόσθετες ποσότητες αρδευτικού νερού στη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών του έτους.

Με τις συνθήκες αυτές η σημερινή παραγωγική γεωργία και κτηνοτροφία της Θεσσαλίας στηρίζονται στην άρδευση του 50% των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Μάλλον ορθότερα στηρίζονταν γιατί φαίνεται ότι τα τελευταία χρόνια αρχίζει μια μείωση των καλλιεργούμενων εκτάσεων αλλά και των αρδευόμενων καλλιεργειών.

Η εξασφάλιση νερού άρδευσης στηρίχτηκε στη Θεσσαλία σε εκμετάλλευση υπόγειων υδροφορέων. Από τις πρώτες συστηματικές βαθιές  γεωτρήσεις του 1970 (Πρόγραμμα ΑΥΥΘ) και στη συνέχεια τις ανεξέλεγκτες (μετά το 1980) με τη πολιτεία  να κλείνει τα μάτια, η άρδευση στηρίζεται πλέον κατά 70-80% σε αντλούμενο μη ανανεώσιμο υπόγειο νερό.

‘Ήδη η υπερεκμετάλλευση έχει δημιουργήσει έλλειμα  3 δις κ.μ.  Η στάθμη των υπογείων υδροφορέων συνεχώς ταπεινώνεται με αποτέλεσμα να αυξάνει συνεχώς το βάθος των γεωτρήσεων και της άντλησης με αποτέλεσμα την αύξηση του κόστους.  Ταυτόχρονα η ταπείνωση της στάθμης προκαλεί είσοδο θαλασσινού νερού  που απειλεί τη ποιότητα του νερού άρδευσης και δημιουργεί κινδύνους τεράστιας οικολογικής καταστροφής. 

Τα επιφανειακά νερά  με μόνο δύο ουσιαστικά έργα ταμίευσης (τα φράγματα και τις αντίστοιχες τεχνητές λίμνες Πλαστήρα και Σμοκόβου) αφήνονται να καταλήγουν όλο το χειμώνα στη θάλασσα ενώ τα καλοκαίρια πλέον ο κύριος ποταμός ο Πηνειός στερεύει πριν από τη Λάρισα.

Ενώ η Θεσσαλική πεδιάδα περιβάλλεται από βουνά όπου θα μπορούσαν να ταμιευτούν οι χειμερινές βροχοπτώσεις  καμία προσπάθεια δεν γίνεται τα τελευταία πολλά χρόνια. 

Μεγάλα φράγματα που θα μπορούσαν να αποθηκεύσουν νερό για ασφάλεια υδροδότησης και άρδευσης (σε ξηρές περιόδους που αναμένονται με τη κλιματική αλλαγή), με χαμηλό κόστος ανά αποθηκευμένο κ.μ., που θα μπορούσαν παράλληλα να παράγουν ΥΗ ενέργεια αλλά και να ρυθμίσουν τη ροή των υδάτων αποτρέποντας καταστροφές από πλημύρες (μια άλλη επίπτωση της κλιματικής αλλαγής) δεν γίνονται.

Αλλά και το λίγο επιφανειακό νερό μεταφέρεται με ανοικτούς κακοσυντηρημένους αγωγούς χιλιάδων χιλιομέτρων με τεράστιες απώλειες. Παρ’ όλες τις προσπάθειες των αγροτών  να βελτιώσουν το βαθμό απόδοσης του αρδευτικού νερού με υψηλό ποσοστό συστημάτων στάγδην άρδευσης δεν φαίνεται να βελτιώνει τη κατάσταση.

Φτάνουμε επομένως στην εποχή των μεγάλων αποφάσεων.

Η σημερινή Θεσσαλική Γεωργία με κύκλο εργασιών κοντά στα 300 €/στρ  (έναντι των 200 €/στρ της  χώρας) κινδυνεύει να καταρρεύσει με μείωση των αρδευόμενων εκτάσεων  που θα μετατραπούν σε ξηρικές.

Αυτό σημαίνει μείωση της ακαθάριστης αξίας από τα πάνω από τα 200 €/στρ στα 60-100 €/στρ κάτι που θα προκαλέσει  απώλεια εκατοντάδων εκατομμυρίων € για την ευρύτερη οικονομία της περιοχής.

Αντί να αυξήσουμε τον κύκλο εργασιών και να στοχεύσουμε στα επίπεδα του Ισραήλ (1200 €/στρ) που κατάφερε να ποτίσει την έρημο με συστηματική προσπάθεια εμείς πάμε προς τα πίσω.

Οι δράσεις  πρέπει να προέλθουν από συλλογικούς φορείς και αφορούν τα έργα ταμίευσης εσωτερικά και εξωτερικά της λεκάνης του Πηνειού και του Ενιπέα αλλά και έργα ορθολογικής και χαμηλών απωλειών μεταφοράς του νερού που πρέπει να γίνουν από τους φορείς της πολιτείας  και τους οργανισμούς διαχείρισης των δικτύων.    Αλλά και από τους  αγρότες που πρέπει να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα χρήσης του νερού κατά τη διανομή στα χωράφια τους.  Από τη χρήση συστημάτων άρδευσης  χαμηλών απωλειών όπως η στάγδην άρδευση αλλά και η χρήση καλλιεργητικών  τεχνικών που θα αυξήσουν τόσο την οργανική ουσία του εδάφους και την υδατοϊκανότητα όσο και τη διηθητικότητα του. Καλλιεργητικά  συστήματα όπως η γεωργία συντηρήσεως (με χρήση αμειψισπορών, συνεχούς εδαφοκάλυψης και ακατεργασίας) μπορούν να τα επιτύχουν.

Ταυτόχρονα η εφαρμογή τους σε επικλινή εδάφη θα μειώσει τη διάβρωση που τα καταστρέφει (το 30% των καλλιεργούμενων εκτάσεων στη Θεσσαλία) ενώ θα περιορίσει την απορροή (σε συνδυασμό με ζώνες ανάσχεσης) περιορίζοντας  πλημυρικά φαινόμενα.   

Η χρήση νέων τεχνολογιών όπως η διαφοροποιημένη εφαρμογή αρδευτικού νερού μπορεί να επιτύχει μειώσεις κατανάλωσης της τάξεως του 10-20% αλλά κυρίως ορθή εφαρμογή του νερού με αισθητήρες μέτρησης υγρασίας εδάφους ή ενδείξεων καταπόνησης των φυτών.

Είναι προφανές ότι οι δυνατότητες καλύτερης διαχείρισης του νερού στη Θεσσαλία υπάρχουν.

Αυτό που χρειάζεται βούληση για να εφαρμοστούν και να εξασφαλίσουν μακροχρόνια τη ζωή  και την ευημερία των Θεσσαλών αλλά και της Χώρας.