Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Εδάφους 2022 : «Εδάφη : εκεί που αρχίζει η τροφή μας» - (Φάνης Γέμτος – Κώστας Γιαννακός – Κώστας Γκούμας)*

 

Από τα 18 θρεπτικά συστατικά που είναι απαραίτητα για τα φυτά, τα 15 από αυτά παρέχονται από το έδαφος ενώ τα 3 απορροφώνται από τα φυτά μέσω της φωτοσύνθεσης

Η διεθνής ημέρα για τον εορτασμό του εδάφους προτάθηκε από τη Διεθνή Ένωση Επιστημών του Εδάφους (IUSS) το 2002.

Υπό την ηγεσία του Βασιλείου της Ταϊλάνδης και στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Εδαφικής Συνεργασίας, ο FAO υποστήριξε την επίσημη καθιέρωση της Παγκόσμιας Ημέρας Εδάφους  ως παγκόσμιας πλατφόρμας ευαισθητοποίησης.

Η Διάσκεψη του FAO ενέκρινε ομόφωνα την Παγκόσμια Ημέρα Εδάφους τον Ιούνιο του 2013 και ζήτησε την επίσημη έγκρισή της στην 68η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ.

Τον Δεκέμβριο του 2013, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ απάντησε ορίζοντας την 5η Δεκεμβρίου 2014 ως την πρώτη επίσημη Παγκόσμια Ημέρα Εδάφους

Λίγο - πολύ όλοι γνωρίζουμε ότι η τροφή μας προέρχεται από φυτά που καλλιεργούνται στα εδάφη του Πλανήτη.

Τελευταία άρχισαν να παράγονται και τροφές εκτός εδάφους αλλά είναι ένα πολύ μικρό ποσοστό.

Το έδαφος είναι το αποτέλεσμα μιας διεργασίας εκατομμυρίων ετών που μετέτρεψε το αρχικό πέτρωμα (μητρικό υλικό) σε αυτό που ονομάζουμε σήμερα έδαφος. Δηλαδή ένα επιφανειακό στρώμα της Γης  όπου αναπτύσσονται τα φυτά μας. Το στρώμα αυτό αποτελείται από στερεά σωματίδια, νερό, αέρα, οργανική ουσία  και τεράστιους πληθυσμούς ζωντανών οργανισμών. Σκεφτείτε ότι μια κουταλιά εδάφους περιέχει δισεκατομμύρια μικροοργανισμούς (βακτήρια, μύκητες κλπ.) αλλά και σημαντικούς πληθυσμούς ανώτερων οργανισμών (σκουλήκια κλπ).

Στη φυσική ζωή το έδαφος  εξελίσσεται με τη φυσική βλάστηση να το προφυλάσσει και το τροφοδοτεί με οργανική  ύλη ενώ το έδαφος τροφοδοτεί τα φυτά με στοιχεία απαραίτητα για την ανάπτυξη τους, στηρίζει τη ρίζα και προμηθεύει με νερό.  

Με την ανάπτυξη της  γεωργίας πριν από 10.000 χρόνια ο άνθρωπος αρχίζει να παρεμβαίνει με  την καλλιέργεια των φυτών που είναι απαραίτητα για τη διατροφή του και τη διατροφή των οικόσιτων ζώων  που παρείχαν μέρος της τροφής του.

Αυτό άλλαξε τις χρήσεις γης με μείωση των δασικών εκτάσεων και των βοσκοτόπων αλλά και αύξηση των εκτάσεων που καταλαμβάνονται από τεχνικές κατασκευές.

Στόχος της γεωργίας από την αρχή ήταν η αύξηση των παραγόμενων προϊόντων για να καλύψει τις ανάγκες ενός συνεχώς  αυξανόμενου πληθυσμού  και η μείωση της απαιτούμενης εργασίας για τη παραγωγή για να απελευθερωθούν χέρια για άλλες εργασίες (διοίκηση, φύλαξη, βιοτεχνία, μεταποίηση).

Η Γεωργία εξελίχθηκε με μικρές αλλαγές  μέχρι  τη βιομηχανική επανάσταση. Από εκεί αρχίζει η εκμηχάνιση της γεωργίας που εντατικοποίησε την  κατεργασία του εδάφους αλλά και η ανάπτυξη  χημικών λιπασμάτων και φυτοπροστατευτικών προϊόντων.

Έτσι φτάσαμε στη σημερινή «Βιομηχανική Γεωργία» που χρησιμοποιεί τεράστιες εισροές  και επιτυγχάνει τεράστιες αποδόσεις που καλύπτουν τις ανάγκες ενός συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού.

Σημειώστε ότι αν μπορούσαμε να μηδενίσουμε τις απώλειες τροφίμων (στο χωράφι, στην αλυσίδα διατροφής και στον καταναλωτή που εκτιμάται στο 30% των θεωρητικά παραγόμενων τροφίμων)  θα καλύπταμε τις ανάγκες 14 δις ανθρώπων.

Η βιομηχανική γεωργία όμως έχει αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και στο οικοσύστημα. Παράγει μεγάλες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου (διοξείδιο του άνθρακα από τη καύση ορυκτών καυσίμων και μείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους, μεθάνιο από τα μηρυκαστικά και οξείδια του αζώτου από τα λιπάσματα,), απαιτεί μεγάλες ποσότητες ενέργειας, μεγάλη κατανάλωση νερού και άλλων φυσικών πόρων που δεν είναι απεριόριστοι όπως τον φώσφορο.

Επί πλέον οι χρησιμοποιούμενες καλλιεργητικές πρακτικές αφήνουν το έδαφος  γυμνό από βλάστηση και φυτικά υπολείμματα για περιόδους του έτους προκαλώντας φαινόμενα διάβρωσής του εδάφους από αέρα και ιδιαίτερα στις επικλινείς εκτάσεις από νερό. 

Η χρήση  μεγάλων μηχανημάτων προκαλεί  επιπτώσεις στο έδαφος και στην υγεία του. Κάνει δυνατή την εκχέρσωση και τη  καλλιέργεια  επικλινών εκτάσεων (με καλλιέργεια κατά τις κλίσεις).

Η συνεχής αναμόχλευση του εδάφους  μειώνει την οργανική ουσία, τους πληθυσμούς των μικροοργανισμών και των ανώτερων οργανισμών. Επί πλέον προκαλεί συμπίεση του εδάφους  που έχει αρνητικές επιπτώσεις στη γονιμότητά του και στην ανάπτυξη των φυτών.

Η χρήση χημικών αλλοιώνει τη ζωή στο έδαφος.

Η συντήρηση όμως του φυσικού πόρου «έδαφος» είναι κρίσιμη για τη ζωή στον πλανήτη και οφείλουμε να παραδώσουμε ένα υγιές έδαφος στα παιδιά μας για να εξασφαλίσουμε τη δυνατότητα να καλύψουν τις ανάγκες τους στο μέλλον.

Τι σημαίνει Υγιές Έδαφος ; Είναι  η κατάσταση  του εδάφους που του επιτρέπει να λειτουργεί ως ζωντανό σύστημα μέσα στο οικοσύστημα  και τις καλλιεργούμενες εκτάσεις ικανό να διατηρεί τη παραγωγικότητα των φυτών και των ζώων, να διατηρεί και να ενισχύει τη ποιότητα του νερού και του αέρα και να ενισχύει την υγεία των φυτών και των ζώων.

Είναι προφανές από τον ορισμό  ότι είναι στοιχειώδες καθήκον μας να εργαστούμε για την εξασφάλιση ενός υγειούς εδάφους που θα εξασφαλίσει τη παραγωγή  επαρκών και υγιεινών  τροφίμων και πρώτων υλών  για να καλύψει τις ανάγκες ενός συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού.

Όπως εμείς, έτσι και τα εδάφη χρειάζονται μια ισορροπημένη και ποικίλη παροχή θρεπτικών ουσιών σε κατάλληλες ποσότητες για να είναι υγιή.

ΦΩΤΟ: Jonathan Kemper/Unplash

Τα γεωργικά συστήματα χάνουν θρεπτικά συστατικά με κάθε συγκομιδή, και εάν δεν διαχειριζόμαστε  τα εδάφη με βιώσιμο τρόπο, η γονιμότητα χάνεται σταδιακά και τα εδάφη θα παράγουν φυτά με έλλειψη θρεπτικών συστατικών.

Η απώλεια θρεπτικών στοιχείων του εδάφους είναι μια σημαντική διαδικασία υποβάθμισης του εδάφους που απειλεί τη διατροφή μας. Αναγνωρίζεται ως ένα από τα πιο κρίσιμα προβλήματα σε παγκόσμιο επίπεδο για την επισιτιστική ασφάλεια και τη βιωσιμότητα σε όλο τον κόσμο.  Σύμφωνα με το FAO τα τελευταία 70 χρόνια, το επίπεδο των βιταμινών και των θρεπτικών συστατικών στα τρόφιμα έχει μειωθεί δραστικά και υπολογίζεται ότι 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως υποφέρουν από έλλειψη μικροθρεπτικών συστατικών, γνωστή ως κρυφή πείνα επειδή είναι δύσκολο να εντοπιστεί.

Η υποβάθμιση του εδάφους αναγκάζει ορισμένα εδάφη να στερούνται θρεπτικών ουσιών χάνοντας την ικανότητά τους να υποστηρίζουν τις καλλιέργειες, ενώ άλλα έχουν τόσο υψηλή συγκέντρωση θρεπτικών ουσιών που αντιπροσωπεύουν ένα τοξικό περιβάλλον για τα φυτά και τα ζώα, μολύνουν το περιβάλλον και προκαλούν κλιματική αλλαγή.

Ένα μεγάλο μέρος της υγείας του εδάφους εξαρτάται από τη περιεκτικότητά του  σε οργανική ουσία. Η οργανική ουσία του εδάφους δίνει σημαντικές χρήσιμες ιδιότητες όπως  η καλύτερη δομή του, η μεγαλύτερη εναλλακτική ικανότητα που συγκρατεί θρεπτικά στοιχεία και τα αποδίδει σταδιακά στα φυτά, δημιουργεί σταθερότερα συσσωματώματα που μειώνουν το κίνδυνο διάβρωσης και συμπίεσης του εδάφους, δημιουργεί μεγάλή διηθητικότητα  (δυνατότητα διείσδυσης του νερού στο έδαφος) και υδατοχωρητικότητα (το νερό που συγκρατείται στο έδαφος) . Η συνεχής καλλιέργεια του εδάφους με καλλιεργητικές πρακτικές που  διαταράσσουν το έδαφος, απομακρύνουν τα φυτικά υπολείμματα και το αφήνουν ακάλυπτο για μεγάλα χρονικά διαστήματα,  μειώνουν την οργανική ουσία  και τη γονιμότητα του εδάφους.

Η οργανική ουσία του εδάφους είναι η διαφορά από την τροφοδοσία του εδάφους με οργανικό υλικό (φυτικά  υπολείμματα, ρίζες, οργανικά λιπάσματα), μείον τις ποσότητες που υποδομούνται από τους μικροοργανισμούς  παρουσία οξυγόνου που ενισχύεται από την αναμόχλευση του εδάφους.   

Ιδιαίτερα στη χώρα μας η μακροχρόνια καλλιέργεια και οι ακολουθούμενες  καλλιεργητικές πρακτικές  έχουν δημιουργήσει εδάφη με 1% οργανική ουσία που θεωρείται χαμηλή.  

Αλλά και γενικότερα, παγκόσμια, κοντά στο 33% των εδαφών  είναι υποβαθμισμένα, ενώ στην ΕΕ εκτιμάται ότι ένα 50-60% των εδαφών δεν είναι σε καλή κατάσταση υγείας.

Με την κλιματική αλλαγή το έδαφος βρίσκεται αντιμέτωπο με ακραία καιρικά φαινόμενα που επηρεάζουν τη λειτουργία του (πλημύρες, έντονες βροχοπτώσεις, μείωση βροχοπτώσεων, καύσωνες) και πρέπει να οργανωθούν δρασεις  να τα αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις.

Σήμερα έχουμε αναπτύξει τεχνικές της καλλιέργειας που μπορούν να  ενισχύσουν την υγεία του εδάφους. Περιορισμός της κατεργασίας του εδάφους, χρήση καλλιεργειών φυτοκάλυψης  και χλωρής λίπανσης, κατάλληλες αμειψισπορές, ανακύκλωση στοιχείων με ανάπτυξη κυκλικής οικονομίας, τεχνικές ψηφιακής γεωργίας που μπορούν να μειώσουν τη χρήση χημικών μπορούν να συμβάλλουν  στην υγεία του εδάφους αλλά και να περιορίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Πολλές καταστροφές των εδαφών επιτείνονται από τη κακή διαχείριση των υδάτων.  Η αδυναμία ρύθμισης των ροών νερού  σε επικλινείς εκτάσεις κατά τα έντονα φαινόμενα βροχών επιτείνει τα φαινόμενα διάβρωσης και πλημυρών.

Η δημιουργία ταμιευτήρων νερού που θα συγκεντρώνουν τα πλημμυρικά νερά  είναι μια λύση.

Η δημιουργία ζωνών ανάσχεσης της ροής στις καλλιεργούμενες  επικλινείς εκτάσεις  θα μείωνε τις απώλειες εδάφους.  Αλλά και η ορθή χρήση των εδαφών για τεχνικά έργα που θα περιόριζε την απώλεια γόνιμων καλλιεργούμενων εδαφών είναι ένα σημαντικό στοιχείο που πρέπει να προσέξουμε. Από τη χάραξη δρόμων μέχρι την εγκατάσταση Φ/Β πάρκων η αποφυγή χρησιμοποίησης γόνιμων εδαφών είναι καίριο στοιχείο για την επισιτιστική ασφάλεια.

Η ημέρα αυτή μας δίνει την ευκαιρία να σκεφτούμε όλα τα θέματα που σχετίζονται με τη σωστή χρήση του φυσικού πόρου έδαφος (αλλά και γενικότερα των φυσικών πόρων όπως το νερό και η ενέργεια) και το σχεδιασμό πολιτικών που θα εξασφαλίσουν την υγεία του ως βάση παραγωγής επαρκών και υγιεινών τροφίμων.

Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στη διεύθυνση :

https://www.un.org/en/observances/world-soil-day.

*Γέμτος Φάνης, γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ

*Γιαννακός Κώστας, γεωπόνος, πρόεδρος Γεωπονικού Συλλόγου Λάρισας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ

*Γκούμας Κώστας, γεωπόνος, πρ. Δ/ντής Εγγείων Βελτιώσεων, πρ. πρόεδρος ΓΕΩΤΕΕ/Κεντρικής Ελλάδας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ

Eνημερωθείτε για τα νέα του blog "Νερά - Γεωργία - Περιβάλλον" :

- Από την σελίδα μας στο fb

​- Από την ομάδα μας στο fb